رمز و رازهای معماری آرامگاه خیام
آرامگاه حکیم عمر خیام، شاعر، ریاضی‌دان و منجم نامدار ایرانی، در نیشابور است. این بنا یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی نیشابور و ایران به حساب می‌آید. مقبره خیام نه تنها یادبودی برای این دانشمند پرآوازه است، بلکه نمونه‌ای برجسته از معماری مدرن ایرانی به شمار می‌رود. طراحی آرامگاه خیام توسط هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، انجام و در سال ۱۳۴۱ تکمیل شد.
عمر خیام نیشابوری یا غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری (۴۲۷-۵۱۰ ه.ق) شاعر، ریاضی‌دان، منجم، فیلسوف ایرانی بود. او تقویم جلالی را اصلاح کرد که هنوز هم یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان به‌شمار می‌آید. خیام در اشعار خود به مفاهیمی چون گذر عمر، بی‌ثباتی جهان و لذت از لحظه حال اشاره می‌کند؛ مفاهیمی که در معماری آرامگاه او نیز به‌وضوح دیده می‌شوند.
آرامگاه خیام نمونه‌ای برجسته از معماری مدرن ایرانی است که عمدتاً از سنگ مرمر سفید ساخته شده است. این بنا با ارتفاع ۲۲ متر (۷۲ فوت)، چشم‌ها را به سوی خود خیره می‌کند و نمادی از جایگاه رفیع خیام به شمار می‌رود. معماری این بنا به گونه‌ای هنرمندانه عناصر مرتبط با دستاوردهای خیام در ریاضیات، نجوم و شعر را در هم آمیخته است.
ابیاتی از رباعیات مشهور او با خطوط زیبای نستعلیق و شکسته نستعلیق (اثر مرتضی عبدالرسول) بر روی کاشی‌های تزئینی آرامگاه نقش بسته‌اند. گفته می‌شود که اگر از بالا به این سازه نگاه شود، شبیه به گلی با یک ستاره پنج‌پر در مرکز آن به نظر می‌رسد. ده ستون به صورت مورب به سمت بالا حرکت می‌کنند و در مسیر خود اشکال لوزی‌مانندی را تشکیل می‌دهند و در نهایت در قسمت بالا به هم می‌رسند و ساختاری گنبدی‌شکل را ایجاد می‌کنند. معماری این بنا تلفیقی از سبک‌های کلاسیک و مدرن ایرانی است که نشان‌دهنده تمایل به حفظ سنت در عین استقبال از طراحی معاصر است. در ساخت این آرامگاه، از مهارت هنرمندان محلی نیشابور نیز بهره گرفته شده است.یکی از جذاب‌ترین روایت‌های مرتبط با آرامگاه خیام، پیش‌بینی او درباره محل دفنش است. طبق نقل‌قولی از نظامی عروضی، خیام گفته بود که مزارش در جایی خواهد بود که هر بهار گل‌ها بر آن فرو می‌ریزند. سال‌ها بعد، وقتی نظامی از مزار خیام دیدن کرد، آن را همان‌گونه که شاعر پیش‌بینی کرده بود، یافت. این داستان، به آرامگاه بُعدی اسطوره‌ای بخشیده است.
هوشنگ سیحون در طراحی این آرامگاه تلاش کرد تا جنبه‌های مختلف شخصیت و آثار خیام را در قالب یک سازه معماری منعکس کند.یکی از برجسته‌ترین آثار او که الهامی از مثلث خیام-پاسکال، هندسه، ستاره‌شناسی و اشعار خیام است. این آرامگاه ۲۲ متری ترکیبی از فرم‌های هندسی، نمادهای نجومی و معماری مدرن ایرانی است که در باغی زیبا در نیشابور قرار دارد.
سیحون به ترکیب مدرنیسم و عناصر سنتی ایرانی شهرت داشت. آثار او نشان‌دهنده تلفیق نوآورانه‌ی اصول معماری مدرن با نمادهای فرهنگی و تاریخی ایران است. او در طراحی‌های خود از هندسه، مفاهیم ریاضی، نمادگرایی و استفاده هوشمندانه از فضا و نور بهره می‌برد.ویژگی‌های مهم معماری هوشنگ سیحون را می‌توان این چهار مورد دانست: ترکیب معماری مدرن با سنت ،ایرانی استفاده از فرم‌های هندسی و ریاضی، توجه به مفاهیم نمادین و فلسفی سادگی، کارایی و زیبایی بصری در عین استحکام سازه
برخی از ویژگی‌های نمادین این بنا عبارتند از:
ده پایه اصلی آرامگاه که به نقش ریاضیات در تفکر خیام اشاره دارند.
اشکال ستاره‌ای که نمادی از فعالیت‌های خیام در علم نجوم محسوب می‌شوند.
فرم خیمه‌مانند سازه که ادای احترامی به شغل خانوادگی خیام، یعنی خیمه‌دوزی، است.
نقش بستن اشعار خیام بر دیوارهای بنا که نبوغ ادبی او را جاودانه کرده است.
قرارگیری در باغی پر از گل‌های شکوفه‌دار که آرزوی خیام برای آرام گرفتن در مکانی سرسبز را محقق ساخته است.
اهمیت فرهنگی و گردشگری آرامگاه خیام
ثبت ملی: این بنا در سال ۱۳۵۴ (۱۹۷۵میلادی) به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
جاذبه گردشگری: یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی در نیشابور است.
تأثیر معماری: طراحی آن بر نمادهای شهری، مانند نشان دانشگاه نیشابور و دانشگاه علوم پزشکی نیشابور، تأثیر داشته است.
